« Η ΥΠΑΠΑΝΤΗ, ΧΡΗΣΤΟΥ Γ. ΓΚΟΤΣΗ »

Σαράντα μέρες μετά τη Γέννηση του Κυρίου ο Ιωσήφ και η Θεοτόκος ανέβηκαν στο ναό των Ιεροσολύμων, για να τηρήσουν δύο απαιτήσεις του μωσαϊκού νόμου. Η μία ήταν ο αγιασμός του Παιδιού και η άλλη ο καθαρισμός της Θεοτόκου.

Είναι γνωστό από την Παλαιά Διαθήκη πως η δέκατη πληγή του Φαραώ ανάγκασε τους Αιγυπτίους να αφήσουν ελεύθερους τους Ισραηλίτες. Αυτό έγινε ύστερα από τη σφαγή των πρωτοτόκων «από πρωτοτόκου Φαραώ…έως πρωτοτόκου παντός κτήνους» (Έξ. 12, 29). Τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων, άνθρωποι και ζώα, σφάγηκαν. Εκείνα όμως των Ισραηλιτών σώθηκαν τότε με τη βοήθεια του Θεού.

Το συνταρακτικό αυτό γεγονός δεν έπρεπε να λησμονηθεί. Γι’ αυτό οι Εβραίοι έπρεπε να αγιάζουν τα πρωτότοκα, δηλαδή να τα θεωρούν ως αφιερωμένα στο Θεό· σ’ Αυτόν ανήκαν. Η εντολή του Θεού ήταν ρητή· «Αγίασόν μοι παν πρωτότοκον πρωτογενές διανοίγον πάσαν μήτραν εν τοις υιοίς Ισραήλ από ανθρώπου έως κτήνους· εμοί εστίν» (Έξ. 13, 2. Λουκ. 2, 23).

Όταν γεννιόταν το πρώτο αρσενικό παιδί της οικογένειας, σαράντα μέρες μετά τη γέννησή του, οι γονείς του έπρεπε να το παρουσιάσουν στο ναό, δηλαδή να το προσφέρουν στο Θεό. Μόνο αν κατέβαλλαν ένα χρηματικό ποσό μπορούσαν να το εξαγοράσουν.

Η δεύτερη υποχρέωση της Αγίας Οικογενείας ήταν ο καθαρισμός της Θεοτόκου και η προσφορά της σχετικής θυσίας. Επειδή ο Ιωσήφ και η Παναγία ήταν φτωχοί, πρόσφεραν «ζεύγος τρυγόνων ή δύο νεοσσούς περιστερών», που ήταν καθορισμένο από το νόμο για τους ανθρώπους της τάξης τους.

Η ανάβαση της Αγίας Οικογενείας στο ναό και η υποταγή του Κυρίου στο νόμο και στα όσα αυτός διάταξε για κάθε Ισραηλίτη (ο Ιησούς είχε κάμει εν τω μεταξύ την περιτομή), επιβεβαιώνουν εκείνο που ο απόστολος Παύλος λέει για την συγκατάβαση και την ταπείνωση του Κυρίου· «…εξαπέστειλε ο Θεός τον υιόν αυτού, γενόμενον εκ γυναικός, γενόμενον υπό νόμον, ίνα τους υπό νόμον εξαγοράση, ίνα την υιοθεσίαν απολάβωμεν» (Γαλ. 4, 4-5). Δηλαδή: Ο Θεός έστειλε τον Υιό του στον κόσμο, που έγινε άνθρωπος από γυναίκα και συμμορφώθηκε με το μωσαϊκό νόμο, για να εξαγοράσει αυτούς που ήταν κάτω από την κατάρα του νόμου, για να λάβουμε την υιοθεσία που μας υποσχέθηκε ο Θεός.

Όπως λέει ένα τροπάριο του εσπερινού της εορτής της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου), ο Νομοθέτης, που ο Μωυσής είδε στο Σινά, γίνεται βρέφος και υποτάσσεται στο νόμο. («…ον υπό γνόφον Μωσής νομοθετούντα προεώρα εν Σινά, βρέφος γενόμενον, νόμω υποταττόμενον», β΄ στιχηρό).

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ιστορεί τι συνέβηκε στο ναό, όταν ο Θεάνθρωπος παρουσιάστηκε σ’ αυτόν.

«Και ιδού ην άνθρωπος εν Ιεροσολύμοις ω όνομα Συμεών, και ο άνθρωπος ούτος δίκαιος και ευλαβής, προσδεχόμενος παράκλησιν του Ισραήλ (= περίμενε την παρηγοριά του Ισραήλ που θα ’φέρνε ο Μεσσίας), και Πνεύμα ην Άγιον επ’ αυτόν· και ην αυτώ κεχρηματισμένον (=του είχε αποκαλυφθεί) υπό του Πνεύματος του Αγίου μη ιδείν θάνατον πριν ή ίδη τον Χριστόν Κυρίου. Και ήλθεν εν τω Πνεύματι εις το ιερόν…και αυτός εδέξατο αυτόν εις τας αγκάλας αυτού και ευλόγησε τον Θεόν και είπε· Νυν απολύεις τον δούλον σου, δέσποτα, κατά το ρήμά σου εν ειρήνη, ότι είδον οι οφθαλμοί μου το σωτήριόν σου, ο ητοίμασας κατά πρόσωπον πάντων των λαών, φως εις αποκάλυψιν εθνών (=φως που θα αποκαλύψει στα έθνη τον αληθινό Θεό) και δόξαν λαού σου Ισραήλ…Και ην Άννα προφήτις…και ελάλει περί αυτού…» (Λουκ. 2, 25-38).

Περιγραφή της εικόνας. Ο αγιογράφος της εικόνας της Υπαπαντής με βάση το παραπάνω υλικό τοποθετεί τη σκηνή στο ναό, μπροστά στο Άγιο Βήμα χριστιανικής εκκλησίας. Διακρίνονται το βημόθυρο, η Αγία Τράπεζα, το θολωτό κιβώριο, που το στηρίζουν τέσσερις κολόνες. Όπως παρατηρήθηκε, «οι κολόνες φαίνονται επάνω από τους φωτοστεφάνους με τρόπον ώστε να επισημαίνονται οι μορφές και σύγχρονα να συνεχίζονται οι όρθιες τάσεις στη σύνθεση». Η Θεοτόκος «λυγερόσωμος ως νεαρά κυπάρισσος» απλώνει τα χέρια της για να παραλάβει το Βρέφος από τον Συμεών. Εκείνος με τα δύο του χέρια σκεπασμένα κρατεί το Βρέφος που με απλωμένο το δεξί του χέρι και κοιτάζοντας την Παναγία να λαχταράει να πέσει στην αγκαλιά της. Η σεβάσμια και άγια μορφή του Συμεών εντυπωσιάζει. «Η κεφαλή του είναι μακρόμαλλη και αναμαλλιασμένη, με τους πλοκάμους συνεστραμμένους ως οφίδια, το γένειόν του αναταραγμένον, το πρόσωπόν του σεβάσμιον κατά πολλά και πατριαρχικόν, οι πόδες του λυγισμένοι, πατούν επάνω εις το υποπόδιον κλονιζόμενοι. Τα όμματά του είναι ωσάν δακρυσμένα, και φαίνεται ως να λέγη· “Νυν απολύεις τον δούλόν σου, Δέσποτα”» (Φ. Κόντογλου).

Αξίζει να παρατηρηθεί πως ενώ η εικόνα παρουσιάζει τη σκηνή σαράντα μέρες μετά τη Γέννηση του Ιησού, το νήπιο δεν παρουσιάζεται σπαργανωμένο. Έχει φωτοστέφανο, κρατάει στο χέρι ειλητό, έχει βασιλική και θεϊκή εμφάνιση. Αυτό δε γίνεται χωρίς λόγο. Το Παιδί είναι ο Εμμανουήλ, «μεθ’ ημών ο Θεός», ο Θεάνθρωπος. Είναι «ο άναρχος Λόγος του Πατρός, αρχήν λαβών χρονικήν, μη εκστάς της αυτού Θεότητος», «ο οχούμενος εν άρμασι Χερουβίμ και υμνούμενος εν άσμασι Σεραφίμ», όπως λένε τα τροπάρια του εσπερινού της εορτής.

Πίσω από τη Θεοτόκο στέκει η προφήτις Άννα. Ης τάση της προδίδει το προφητικό της χάρισμα. Το ένα της χέρι είναι υψωμένο σε σχήμα ομιλίας και το άλλο, το αριστερό, κρατάει ανοιχτό ειλητάριο που γράφει σε μικρά μαύρα κεφαλαία· «Τούτο το Βρέφος ουρανόν και γην εστερέωσεν». Το κεφάλι της με μελετημένη κλίση είναι γυρισμένο προς τον Ιωσήφ «που έρχεται πίσω της, σαν ν’ απευθύνει σ’ αυτόν τον προφητικό λόγο, ενώ κοιτάζει το θεατή».

Στην άκρη αριστερά ο Ιωσήφ προχωρεί κρατώντας πάνω στην πτυχή του ενδύματός της (σ’ άλλες εικόνες μέσα σε κλουβί) τα δύο τρυγόνια ή τα δύο περιστεράκια. Τα πουλιά αυτά, όπως λέει το παρακάτω απόσπασμα από ύμνο του εσπερινού της εορτής, συμβόλιζαν τους από τους Ιουδαίους και εθνικούς χριστιανούς, καθώς και τις δύο διαθήκες, την Παλαιά και την Καινή, των οποίων αρχηγός είναι ο Χριστός. «Ο τοις Χερουβίμ εποχούμενος και υμνούμενος υπό των Σεραφίμ, σήμερον τω θείω ιερώ κατά νόμον προσφερόμενος, πρεσβυτικαίς ενθρονίζεται αγκάλαις· και υπό Ιωσήφ εισδέχεται δώρα θεοπρεπώς, ως ζεύγος τρυγόνων την αμίαντον Εκκλησίαν και των εθνών τον νεόλεκτον (=νεοσύλεκτο) λαόν· περιστερών δε δύο νεοσσούς, ως αρχηγός Παλαιάς τε και Καινής…» (Δοξαστικό στιχηρών). Παρόμοια λένε και οι Πατέρες της Εκκλησίας για το συμβολισμό των πουλιών αυτών.

(Ο Μυστικός Κόσμος των Βυζαντινών Εικόνων, Τόμος Πρώτος, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1995, β΄ έκδ., σελ. 55-59)